Eleştiri: Kesin İnançlılar | Kültür&Sanat

Dünyadaki bütün kötülükler, birilerinin başkalarının iyiliği için hareket etme hakkını kendinde görmesiyle başlar.

Eric Hoffer, Kesin İnançlılar adlı kitabında kitle hareketlerinin doğası ve bir kitle hareketinde yer alan bireylerin psikolojik ve sosyolojik durumlarını ele almıştır. Yazar, konuyla ilgili ilginç tezler ileri sürmekte ve bu tezleri desteklemek üzere geçmişte yaşanmış ve öncelikle ortaya çıktığı toplumda geniş yankılar uyandırmış daha sonra ise dünya çapında çok geniş bir etkiye neden olmuş olayları örnek olarak vermiştir.

Kitle hareketlerini temel aldıkları değerler ve düşünceler açısından ele alan yazar, tabiat itibariyle bir kitle hareketini diğerlerinden ayıran hiçbir farkın olmadığı sonucuna ulaşmaktadır. Yani dinî, milliyetçi, siyasi vb. gruplar aslında birbirinin hemen hemen aynısı olan etkenler neticesinde ortaya çıkmakta ve yine esas itibariyle benzer amaçlara hizmet etmektedirler. Farklı kitle hareketlerinde yer alan bireyler hangi ideallerle yola çıkmış olurlarsa olsunlar onların her biri kendi idealinin kutsal bir ideal olduğunu iddia edecektir. Yazarın ileri sürdüğü bu tez, dikkatli okuyucuların ister istemez ‘ kutsal olan’ ın mahiyetinin ne olduğuna veya birden fazla ‘kutsal’ ın mümkün olup olamayacağına dair felsefi sorularla karşı karşıya kalmasına neden olmaktadır. Ayrıca herhangi bir grup içerisinde kendi doğrularının mutlak hakikat olduğuna inanmış bireyler üzerinde bu tez sarsıcı bir etki yapmaktadır. En kutsal olanın kendi inancı olduğuna inanan bir birey ya da grup, kendisi dışında hakikat iddiasında bulunan kişi ya da gruplara karşı üstünlük iddiasında bulunma gücünün elinden alındığını hissederek haklı bir korkuya kapılabilir. Bu ana tezden hareketle bütün kitle hareketlerini aynı çatı altında incelemeye tabi tutan Hoffer’a göre, bir kitle hareketi, toplumsal bir hareket olması bakımından bir takım nedenlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu nedenler de insanları kitle hareketlerinde bulunmaya teşvik eden değişmez olgularmış gibi gözükmektedir.

Kitapta anlatılanlara göre bir kitle hareketinin birden fazla amaca hizmet etmesi ya da iki veya üç hareketin tek bir hareket halinde birleşmesi de mümkün olabilmektedir. Buradan da anlaşılıyor ki bir kitle hareketi, taşıdığı düşünceler açısından birbiriyle hiçbir ilgisi olmayan amaçlara hizmet edebilmektedir. Burada belirleyici olan etken ise bir kitle hareketine katılan kişilerin bu kitle hareketine dahil olma nedenlerinin düşünsel dayanaklarının farkında olamayışı olarak algılanabilir.

Kitle hareketlerinde rol alan insanlar da nitelik ve fonksiyon açısından bu kitap içerisinde incelemeye tabi tutulmuştur ve konuyla ilgili çok önemli tespitlerde bulunulmuştur.  Örneğin; Ayak takımı ve isyankâr bireyleri bulunmayan bir ulus, sakin, düzenli, hoş ve nezihtir fakat belki de doğacak yeniliklerin tohumundan yoksundur. Yazarın yeni yoksullar olarak adlandırdığı bir kesim, şehirlerin kenar mahallelerinde yaşayan, kendi uyuşmuş hayatlarından şikâyetçi olmayan kimi yoksullardan tamamen farklıdır. Yeni yoksullar daha önce sahip oldukları şeylerin mahrumiyetini yaşayan kimselerdir. Onlar, mirastan mahrum bırakılmış veya malları gasp edilmiş gibidirler ve doğmakta olan her kitle hareketini olumlu karşılarlar. Yazar, bu ilginç tespitin yanı sıra bir başka dikkat çekici tespite de yer vermektedir. Hoşnutsuzluğun şiddeti sefaletin derecesiyle doğru orantılı değildir. Bir başka deyişle, bir şikâyetin en şiddetli olduğu zaman şikâyet konusunun ortadan kalkma ihtimalinin belirdiği zamandır. İnsanları isyana teşvik eden şey, fiilen çekilen sıkıntı değil, daha iyi şeylerin tadını almış olmaktır. Yazara göre, kişilerin yaratıcı güçleri kayboldukça bir kitle hareketine katılma eğilimleri gittikçe belirli bir şekilde artmaktadır. Yani kişi, bir kitle hareketine dahil olarak faydasız benliğinden kaçıp kurtulmaya çalışır.

Bir kapalı grubun (örneğin bir kabile, sıkı örgütlü bir aile, bir ırk veya din grubu gibi) üyesi olan yoksullar hayal kırıklığına pek uğramazlar ve aldatıcı bir kitle hareketinin çağrısına karşı muafiyetlidirler. Çinlilerin güçlü aile bağları, yüzyıllar boyunca onları olası kitle hareketinin çağrısına karşı bağışıklı kılmıştır. Japon istilası, hiç şüphesiz ki Çin’deki kapalı aile geleneğini zayıflatmış ve halkın gerek milliyetçilerin gerekse komünistlerin çağrısına uyma eğilimlerine yardımcı olmuştur. Sanayileşmiş Batı dünyasında aile bağları, temel ekonomik etkenler sonucunda zayıflamıştır. Kadının ekonomik bağımsızlığı, boşanmayı arttırmış, aile reisi otoritesini zayıflatmış ve aile topluluğunun daha önce dağılmasına zemin hazırlamıştır.

Kitle hareketlerini ve bu kitle hareketlerinde rol alan bireyleri psikolojik ve sosyolojik açıdan tahlil ederek ilgili okuyuculara kitle hareketlerini tanıtmaya çalışan Hoffer’ın bu konuda başarılı bir çalışma ortaya koyduğunu söyleyebiliriz. Kitap boyunca kesin inanç sahiplerine açık ifadelerle olmasa da eleştiriler yönelten Hoffer’ın kitabın ön sözünde, ileri sürdüğü tezlerin, değişmez nitelikte genel geçer doğrular olmadığını belirtmesi, kitap boyunca bir paradoksa düşmediğinin en açık göstergesidir. Kitabın özgün olan tarafı ise okuyucuya bir kitle hareketini nasıl değerlendireceği, bu kitle hareketlerinin amaçlarını ve eylemlerini nasıl anlamlandıracağı konusunda bir yol haritası sunmasıdır. Tüm bunlara rağmen yazarın ileri sürdüğü tezleri epistemik argümanlarla destekleyememesi kitaba dair en önemli eksiklik olarak göze çarpmaktadır. Bunlarla birlikte çok farklı etkenlere bağlı olarak değişen, ilerleyen ve gelişen birey ve toplumu bağlı bulunduğu şartlar içerisinde değerlendirmeye imkân veren bir takım tezler ileri süren ve bu tezleri yaşanmış tarihi olaylarla destekleyen Hoffer, insanın bulunduğu her yerde sık sık gündeme gelen kitle hareketlerine dair kayda değer açıklamalar yapmıştır. 

Her şeyden önemlisi bu kitap, insanları kitle hareketlerinin altında yatan düşünsel, psikolojik ve sosyolojik etkenleri doğru okumaya teşvik ederek onları kitle hareketlerinin coşkusal yönüne kapılmamaları konusunda uyarmaktadır.